• Strona główna
• Archiwum Biblioteki Wiadomości Statystycznych

Bez przełomu

Prace nad całościowym systemem statystyki społecznej w PRL trwały właściwie aż do zmiany ustrojowej. Choć powstała w tym czasie literatura stanowi imponujący zapis sporów i polemik teoretycznych i metodologicznych, to osiągnięcia praktyczne aż do lat 80. były skromne.

Powojenna statystyka publiczna w Polsce przez dobrych kilka dekad mierzyła się z koniecznością budowy spójnego systemu informacji statystycznej. Paradoksalnie jednym ze źródeł kłopotów była ustanowiona po 1945 r. Klasyfikacja Gospodarki Narodowej, a więc – wydawałoby się – podstawa uporządkowanych pomiarów i sprawozdawczości. Klasyfikacja miała z pewnością sens w chwili jej wprowadzenia, ale wraz z rozwojem gospodarczym i rosnącą złożonością stosunków społeczno-ekonomicznych stawała się coraz bardziej kulą u nogi statystyki ze względu na przyjęte w niej podejście podmiotowe.

Zgodnie z podziałem podmiotowym przez cały okres Polski Ludowej wyodrębniano działy, gałęzie i branże życia społecznego i gospodarczego. Podstawowe rozróżnienie dotyczyło podziału gospodarki na dwie sfery: produkcji materialnej i tego, co znajduje się poza nią, np. usług. Oczywiście wiele podmiotów prowadziło działalność zarówno materialną, jak i „niematerialną” – w uproszczeniu wytwórczą i usługową – dlatego postanowiono klasyfikować je według dominującego rodzaju działalności. Tym samym procesy społeczne, w których produkcja dóbr materialnych i inne działania często przeplatają się ze sobą, zostały arbitralnie rozerwane, co z kolei stanowiło niemałe utrudnienie dla badaczy społecznych. Rozwiązaniem, prowizorycznym i – jak to bywa z prowizorkami – zaskakująco trwałym, było wtórne splatanie tego, co materialne i niematerialne. Badacze omijali więc podziały klasyfikacyjne, tworzyli opracowania międzydziałowe albo syntezy dotyczące wybranych dziedzin życia społecznego. Przykładem takiego podejścia jest Statystyczny opis warunków rozwoju kultury w PRL w latach 1946–1970 (wyd. 1974 r.), projekt zainicjowany przez Aleksandra Wallisa, gromadzący dane statystyczne dotyczące różnych dziedzin kultury oraz życia społecznego i gospodarczego jako kontekstu działalności kulturalnej. Z kolei Główny Urząd Statystyczny wydawał w latach 70. rozmaite roczniki branżowe, w których łączono dane charakteryzujące sferę produkcji i pozostałe.

Obowiązywanie do 1990 r. Klasyfikacji Gospodarki Narodowej skutkowało także pomijaniem w opracowaniach znacznej części życia społecznego, od kwestii bezpieczeństwa i wymiaru sprawiedliwości po zagadnienia ubóstwa – nie mieściły się one w zakresie działalności gospodarczej. W rezultacie rozliczne projekty systemu statystyki społecznej, szkicowane od drugiej połowy lat 60., nieustannie mierzyły się z brakiem pełnych, zintegrowanych źródeł danych. Ambitne plany pozostawały na papierze, a praktyka opracowań statystycznych zdawała się kierować przysłowiem: tak krawiec kraje, jak mu materii staje. Zamiast systemu statystyki społecznej powstawał patchwork informacji zbieranych z dziesiątków badań (cyklicznych lub jednorazowych), programów sprawozdawczych i zasobów ewidencyjnych.

Tymczasem już w latach 60. XX w. rozgorzała w Polsce dyskusja na temat systemu wskaźników społecznych, które miałyby uzupełnić obraz tworzony do tej pory przede wszystkim na podstawie danych gospodarczych. Choć gospodarka socjalistyczna miała być, w przeciwieństwie do kapitalistycznej, nakierowana na człowieka i jego potrzeby, to w pierwszych latach po wojnie dominowało wąsko rozumiane myślenie ekonomiczne. Dopiero z czasem przyznano, że wzrost gospodarczy nie przekłada się automatycznie ani równomiernie na rozwój społeczny. Za punkt zwrotny można uznać rok 1967. To wtedy Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju Polskiej Akademii Nauk zlecił Instytutowi Gospodarstwa Społecznego Szkoły Głównej Planowania i Statystyki we współpracy z GUS i Komisją Planowania przy Radzie Ministrów opracowanie systemu informacji dotyczących strukturalnych i dynamicznych aspektów poziomu życia ludności w Polsce. W badaniu postanowiono wykorzystać metodę agregatów dystansowych, czyli metodę genewską, w której wskaźniki wyrażone w jednostkach naturalnych zostały pogrupowane w siedem podsystemów odpowiadających poszczególnym rodzajom potrzeb. Były to: wyżywienie, osłona (przez którą rozumiano rzeczy tak różne, jak mieszkanie i obuwie), ochrona zdrowia, wykształcenie, rekreacja, zabezpieczenie społeczne i zagospodarowanie materialne. Do każdej grupy potrzeb przypisano charakteryzujące ją wskaźniki.

W 1970 r. Instytut Gospodarstwa Społecznego SGPiS podjął prace na rzecz dostosowania pierwotnej wersji metody agregatów dystansowych do polskich warunków. Zmieniono i rozszerzono zestaw wskaźników, a efektem prac była polska odmiana pomiaru poziomu życia ludności, przez który rozumiano poziom zaspokojenia potrzeb materialnych i kulturalnych. Wcześniej, w 1969 r., GUS zorganizował konferencję „Teoretyczne i metodologiczne problemy statystyki społecznej”; wygłoszone na niej referaty znalazły się w tomie o tym samym tytule, wydanym w serii Biblioteka Wiadomości Statystycznych w 1970 r. Konferencja była wydarzeniem bezprecedensowym jako ogólnokrajowe spotkanie przedstawicieli statystyki publicznej i nauk społecznych w celu przedyskutowania zasadniczych problemów teoretycznych i praktycznych statystyki społecznej i badań statystyczno-socjologicznych. Podjęto wtedy temat systemu wskaźników społecznych i jego znaczenia dla planowania społecznego. Uczestnicy konferencji ochoczo wskazywali białe plamy w badaniach statystycznych i społecznych i kreślili kształt przyszłego systemu wskaźników, który miałby odpowiadać specyfice procesów społecznych w socjalistycznej Polsce. „Niestety, przyjęte podczas konferencji postanowienia […] nie były w zasadzie realizowane w praktyce” – konstatował ponad 20 lat później Tomasz Panek w artykule Systemy wskaźników społecznych w Polsce opublikowanym w tomie 41 serii BWS pt. Wskaźniki społeczne. I dodawał: „W prowadzonych w tej dziedzinie badaniach ograniczono się prawie wyłącznie do dyskusji wad i zalet […] dystansowej metody pomiaru poziomu życia ludności” (s. 37). Polemiki na temat tej metody zostały podsumowane podczas konferencji zorganizowanej przez GUS w 1973 r., z której referaty opublikowano w tomie 23 serii BWS pt. Problemy mierników poziomu życia ludności z 1974 r. Także z wyrażanego przekonania o konieczności rozszerzenia badań poziomu zaspokajania potrzeb ludności w praktyce nie wynikało za wiele.

Połowa lat 70. przyniosła nowe podejście. Zespół Mieczysława Rakowskiego działający w Komisji Planowania podjął próbę wyceny dobrobytu społecznego za pomocą mierników w ujęciu wartościowym. Tak powstał alternatywny wobec metody dystansowej system wskaźników ilościowych, wyrażanych w jednostkach pieniężnych i przeliczanych według cen. Umożliwiał on skonstruowanie wskaźnika syntetycznego, stanowiącego sumę wartości wskaźników dla poszczególnych grup potrzeb. Oprócz tego zmieniły się kategorie uwzględniane w badaniu poziomu życia – tym razem były to: wyżywienie, osłona, ochrona zdrowia, wykształcenie, rekreacja, zagospodarowanie materialne, komunikacja i łączność oraz inne pozycje bieżącego spożycia. W kolejnych latach zespół Rakowskiego uwzględnił we wskaźnikach dobrobytu społecznego wartość pracy domowej oraz wyeliminował wskaźniki dotyczące spożycia uznanego za szkodliwe lub pozorne.

Również w połowie lat 70. podjęto próbę integracji statystyk branżowych w spójny; system. Dyskusja na ten temat odbyła się podczas konferencji zorganizowanej w 1975 r. przez Komisję Statystyki i Demografii Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego we współpracy z GUS i Uniwersytetem Gdańskim. I tym razem pokłosiem debaty był tom opublikowany w serii BWS – Zagadnienia metodologiczne statystyki społeczno-demograficznej z 1976 r. Punktem wyjścia prac na rzecz integracji danych branżowych miało być stworzenie systemu wskaźników społecznych, padło też wiele propozycji badań wypełniających luki w wiedzy uzyskiwanej dzięki statystyce. „Formułowane podczas dyskusji postulaty podjęcia prac, zmierzających do utworzenia takiego systemu, nie doczekały się jednak praktycznej realizacji” – nie pozostawiał złudzeń Panek (s. 38).

Zmiany można było upatrywać w wyłonieniu się w drugiej połowie lat 70. nurtu badań jakości życia. To pojęcie zaproponował fiński badacz Erik Allardt w celu rozszerzenia badań poziomu życia – określanego przez zaspokojenie potrzeb – o analizy stosunków międzyludzkich i związanych z nimi emocji oraz poczucia samorealizacji. Polscy naukowcy entuzjastycznie podjęli tę koncepcję i na kolejnych konferencjach dyskutowali na temat jej adaptacji do warunków społeczeństwa socjalistycznego; w tym kontekście uznano za celowe wyodrębnienie kategorii jakości pracy. Socjolog Stanisław Widerszpil połączył poziom życia i jakość życia w jedno pojęcie sposobu życia, które miało obejmować potrzeby materialne (praca, dochody, warunki mieszkaniowe, odżywianie, zdrowie, wykształcenie, czas wolny itd.), komponent osobowości (m.in. stosunek do pracy, aktywność zawodowa, zasoby polityczne, aktywność społeczna i uczestnictwo w kulturze) oraz więzi społeczne (rodzinne, przyjacielskie, środowiskowe czy narodowe), a także subiektywną stronę sposobu życia, wyznaczaną przez postawy i aspiracje. Jak jednak stwierdzał Panek, propozycje Widerszpila ograniczały się do enumeracji części składowych sposobu życia, „pozostawiając nie rozwiązany problem konstrukcji zbioru wskaźników opisujących poszczególne elementy” (s. 39).

W kontekście tak licznych dyskusji teoretycznych i metodologicznych może dziwić, że zdaniem Panka dopiero w 1979 r. ukazał się „pierwszy w kraju rocznik dotyczący statystyki społeczno-demograficznej” (s. 40) – Tendencje rozwoju społecznego wydane przez GUS. W drugiej części tej publikacji zebrano, dotychczas rozproszone lub niepublikowane, dane dotyczące procesów społecznych z lat 1960–1977. Wskaźniki podzielono tym razem na osiem działów, niektóre z nich były zupełnie nowe: ludność oraz rodzina i gospodarstwa domowe, społeczne zasoby pracy, warunki bytu, dochody ludności i spożycie, oszczędności i kredyty, mieszkania, ochrona środowiska, zdrowie, szkolnictwo i wychowanie, budżet czasu oraz kultura i wypoczynek, a także wymiar sprawiedliwości. I tym razem Panek zaznaczał, że choć publikacja miała charakter nowatorski, to nie stanowiła przełomu, ponieważ jedynie zebrała dane wcześniej wytwarzane przez GUS, bez ambicji budowy konsekwentnego systemu.

W tym samym 1979 r. Leszek Zienkowski opublikował Poziom życia. Metody mierzenia i oceny – pierwszą w kraju monografię na temat poziomu życia ludności. Autor postulował uwzględnienie zarówno obiektywnych, jak i subiektywnych wskaźników poziomu życia, a w tej pierwszej grupie – wyróżnianych wartościowo (przez ceny) i ilościowo (w jednostkach naturalnych). Miało to pozwolić spojrzeć na zjawiska społeczne z wielu uzupełniających się perspektyw. Wreszcie w 1980 r. Komitet Badań i Prognoz „Polska 2000” PAN zorganizował konferencję, podczas której omówiono dotychczasowe doświadczenia z zakresu obserwacji przemian społecznych.

Pierwsza próba konstrukcji systemu wskaźników społecznych nastąpiła dopiero w 1981 r. – był nią wydany przez GUS Wykaz wskaźników statystyki społeczno-demograficznej, wzorowany na systemie zatwierdzonym rok wcześniej przez RWPG. Uwzględniono aż 16 podsystemów, tj.: ludność i rodzinę, naukę i wykształcenie, siłę roboczą i aktywność zawodową, strukturę społeczno-zawodową ludności, dochody ludności, spożycie, stan zdrowia ludności, warunki mieszkaniowe, kulturę, kulturę fizyczną (w tym turystykę i wypoczynek), budżet czasu ludności, ubezpieczenia społeczne, usługi komunalno-bytowe, ochronę środowiska, warunki i ochronę pracy oraz udział ludności w życiu społeczno-politycznym. Dodatkowo w 1982 r. rozpoczęto w GUS prace nad Zintegrowanym Systemem Badań Gospodarstw Domowych, który miał wypełnić wciąż istniejące luki w badaniach społecznych. Dwa lata później Instytut Gospodarki Narodowej przy Komisji Planowania wrócił do badania poziomu życia za pomocą zmodyfikowanej metody agregatów dystansowych w celu stworzenia zestawu wskaźników społecznych. Do ośmiu grup potrzeb zaliczono: wyżywienie, mieszkanie, zdrowie, oświatę, rekreację, zabezpieczenie społeczne, zagospodarowanie materialne i środowisko naturalne. Z kolei w 1987 r. zespół Katedry Teorii Prognoz i Demografii Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu podjął badania jakości życia w Polsce na podstawie koncepcji kanadyjskich uczonych z Zespołu Badań nad Przyszłością GAMMA. Po dostosowaniu klasyfikacji potrzeb do polskich warunków wyróżniono następujące grupy: potrzeby fizjologiczne, bezpieczeństwo fizyczne, bezpieczeństwo psychiczne, samorealizację i godność, harmonię z przyrodą oraz decentralizację.

Przeszło 20 lat prac nad wskaźnikami społecznymi i systemem statystyki społecznej w PRL wypełniały raczej spory i polemiki teoretyczne i metodologiczne niż praktyczne działania; te ostatnie jeśli już się pojawiały, to w ograniczonym zakresie. Śmiałe ambicje badawcze musiały być dostosowane do dostępnego, powoli rozbudowywanego zakresu informacji. Konferencje i publikacje nie przynosiły upragnionego przełomu, a zmiana ustrojowa w 1989 r. wymusiła skierowanie dyskusji o celach i założeniach systemu wskaźników społecznych na nieznane dotąd tory.

Xawery Stańczyk

Publikację Wskaźniki społeczne (tom 41 serii monograficznej Biblioteka Wiadomości Statystycznych) można pobrać ze strony https://bws.stat.gov.pl/bws_41_wskazniki_spoleczne.

Więcej felietonów o archiwalnych tomach Biblioteki Wiadomości Statystycznych znajduje się pod adresem https://nauka.stat.gov.pl/Archiwum