Archiwum felietonów

Transformacja ustrojowa w Polsce – dokonująca się w sferze politycznej, gospodarczej i społecznej – oznaczała nowe wyzwania dla statystyki regionalnej. Wzrost znaczenia samorządu terytorialnego i powierzenie mu nowych zadań wiązały się bowiem z większym zapotrzebowaniem na dane statystyczne o charakterze regionalnym.

Mieszkańcy krajów rozwiniętych gospodarczo, w tym Polski, żyją coraz dłużej. W krajach należących do Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) od kilkudziesięciu lat zauważa się wzrost oczekiwanej długości życia w momencie urodzenia. Przyczynia się do tego m.in. stały rozwój systemów opieki zdrowotnej.

Komisja Matematyczna, organ doradczy prezesa GUS w zakresie zastosowań statystyki matematycznej, funkcjonowała w latach 1950–1993. Gremium tworzyli wybitni specjaliści z dziedziny statystyki matematycznej, ekonometrii, informatyki i matematyki. Odegrało ono bardzo ważną rolę w rozwoju badań zjawisk gospodarczych i społecznych prowadzonych metodą reprezentacyjną.

Turystyka ma niebagatelne znaczenie we współczesnym świecie. Jej dynamiczny rozwój przyczynia się do wzrostu gospodarczego, a także wpływa na inne sfery życia, np. społeczną, edukacyjną i kulturalną. W wielu krajach, w tym w Polsce, poszukiwania skutecznego narzędzia pomiaru ekonomicznych efektów turystyki rozpoczęły się w ostatniej dekadzie ubiegłego wieku.

Rolnictwo stanowi integralną część gospodarki. Wraz z jego rozwojem w okresie PRL przed koniecznością wprowadzenia zmian stanęła również statystyka publiczna.

Po II wojnie światowej socjologia i statystyka znalazły się na cenzurowanym: pierwszej zarzucano burżuazyjny charakter, drugą podporządkowano potrzebom władzy i utajniono. Ale w szerszym planie historycznym socjologia częściej stanowiła konkurencję dla statystyki, niż dzieliła z nią wspólny los.

Czy w pierwszych powojennych dekadach nierówności między regionami Polski rosły, czy malały? Odpowiedź na to pytanie w znacznej mierze zależała od sposobu opracowania i prezentacji danych. Lokalne dysproporcje inaczej też uwidaczniały się w sferze produkcji, a inaczej w sferze konsumpcji.

Badania statystyczne mają szczególny charakter. Muszą nie tylko spełniać wszystkie wymogi stawiane przedsięwzięciom naukowym i dostarczać rzetelnych i trafnych wyników, lecz także odpowiadać na potrzeby użytkowników danych. W PRL tymi użytkownikami byli najczęściej decydenci polityczni. Statystycy byli zmuszeni szukać kompromisu pomiędzy wygórowanymi oczekiwaniami władz a wymogiem przeprowadzania badań bez znacznego wzrostu ich kosztów.

Zmiany gospodarczo-ustrojowe przełomu lat 80. i 90. XX w. nie mogły nie wywrzeć wpływu na społeczeństwo, jego mobilność, aktywność i strukturę, poziom wykształcenia, stan zdrowia, stopień zaangażowania w życie publiczne i inne sfery. Ale czy decydenci polityczni dysponowali wiedzą na temat tych przemian? Czy mieli ją statystycy odpowiedzialni za badania społeczne? Jak się zdaje – nie zawsze.

Statystyka wydaje się zbudowana z liczb i faktów; jej podstawą są zasady matematyki oraz ściśle określone klasyfikacje i nomenklatury. Z drugiej strony jednak statystykę cechują często niestabilność i arbitralność pojęć, metafory i chwyty językowe, dzięki którym o ludziach można mówić jak o rzeczach, a o przedmiotach – w kategorii istot żywych.

Od końca stalinizmu w Polsce stopniowo wyodrębniały się dwa obiegi treści statystycznych: do użytku wewnętrznego, rozprowadzanych wśród ściśle określonych osób i instytucji, oraz publicznie dostępnych, do nabycia w księgarniach. Podział ten wyklarował się na początku lat 70. i przetrwał do końca PRL.

Trzydziestolecie Polski Ludowej stanowiło okazję do podsumowań rozwoju powojennej statystyki, w tym statystyki społecznej. Jednak krytyka zaniedbań i braku woli politycznej rozwijania niektórych tematów badawczych była formułowana ostrożnie, językiem pełnym eufemizmów. Tak jakby o przyczynach elementarnych luk w statystyce społecznej nie należało pisać otwarcie.

Prowadzone pod koniec lat 60. XX w. przez GUS eksperymentalne badania budżetów gospodarstw domowych zwróciły uwagę na wiele kłopotów metodologicznych i organizacyjnych, które skutkowały obniżeniem dokładności wyników badań. Jednym z problemów był wysoki poziom odmów udziału w badaniach przez wylosowane gospodarstwa.

Gdy na przełomie lat 60. i 70. futurologia rozwijała się spontanicznie jako nowa, popularna dziedzina wiedzy, wyrażano pogląd, że należy ująć ją w bardziej systematyczne ramy, oprzeć na naukowych prawach i sprawdzonych procedurach. Zyskała jednak własne podstawy teoretyczne oraz metody i techniki postępowania, a pierwiastek wyobraźni i fantazji z niej nie zniknął.

Integracja procesów gospodarczych i wzrost wymiany handlowej w latach 60. XX w. skutkowały koniecznością sporządzania analiz porównawczych i opracowywania rozbudowanych zestawów danych statystycznych dotyczących krajów o diametralnie odmiennych ustrojach gospodarczych. Uzgadnianie kategorii stosowanych w różnych systemach nie było jednak łatwym zadaniem.

Poszukiwania odpowiedniego systemu mierników rozwoju regionalnego odsłoniły nie tylko wiele problemów praktycznych i metodologicznych związanych z różnymi metodami stosowanymi do pomiaru stopnia rozwoju społeczno-gospodarczego. Zwróciły uwagę także na znaczenie przekonań osób prowadzących badania.

Metoda reprezentacyjna, którą kraje Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej zaczęły coraz częściej stosować w latach 60. XX w., sama reprezentowała wtedy coś ważnego: postęp metodologiczny, organizacyjny i technologiczny. A przynajmniej jego wyobrażenie.

W latach 60. i 70. XX w. państwowy socjalizm w Polsce Ludowej i innych krajach bloku wschodniego był nacechowany coraz bardziej performatywnym wymiarem dyskursu władzy. Obowiązująca frazeologia nie musiała mieć związku z rzeczywistością, ale właśnie dzięki temu można było ją stosować w bardzo różnych celach. Także w statystyce.

Choć dziś może się to wydawać zaskakujące, to lata 60. XX w. były w Polsce okresem decentralizacji zarządzania i planowania gospodarczego. Przekazywaniu kompetencji na niższe szczeble władzy towarzyszył wzrost zapotrzebowania na informacje statystyczne w przekroju regionalnym. Wiązała się z tym konieczność przebudowy ówczesnego systemu statystyki.

Na długo zanim zaczęto mówić o zrównoważonym rozwoju, w dyskursie polskiej statystyki publicznej funkcjonowało pojęcie rozwoju równomiernego. Dotyczyło ono wyrównywania dysproporcji między regionami kraju. I już na początku lat 70. XX w. zostało zakwestionowane jako cel działania.

Prace nad całościowym systemem statystyki społecznej w PRL trwały właściwie aż do zmiany ustrojowej. Choć powstała w tym czasie literatura stanowi imponujący zapis sporów i polemik teoretycznych i metodologicznych, to osiągnięcia praktyczne aż do lat 80. były skromne.

Wartość prawdziwa w statystyce stanowi coś w rodzaju nieosiągalnego ideału, do którego można się tylko zbliżyć. W przeciwieństwie do niej błąd jest realny i wynika z wielu czynników występujących na każdym etapie badań, a jego uniknięcie wymaga szczególnych umiejętności.

Zanim statystyka stała się tym, czym jest w przybliżeniu od XIX w., istniała jako specyficzny rodzaj wiedzy, której dane liczbowe wcale nie były potrzebne do opisu funkcjonowania państwa i życia jego ludności. Ta genealogia statystyki jest czymś więcej niż ciekawostką.

Kiedy w 1967 r. ukazał się pierwszy tom serii Biblioteka Wiadomości Statystycznych, konwencje językowe i wydawnicze dotyczące publikacji naukowych były dość odległe od tych, które obowiązują współcześnie. Już wtedy istniał jednak problem związany ze stosunkiem „obrazu statystycznego” do rzeczywistości.

Początek lat 70. to okres przestawiania polityki społecznej i gospodarczej na nowe tory. Skuteczne zarządzanie i planowanie gospodarcze wymagało wachlarza dokładnych i aktualnych danych statystycznych. Szczególnie istotny w tych okolicznościach stał się problem błędnych informacji podawanych w sprawozdaniach, które spływały do statystyki publicznej z przedsiębiorstw i zjednoczeń.

Statystyka publiczna znacznie częściej i silniej była związana z administracją państwową niż z samorządem terytorialnym – i nie tylko dlatego, że samo istnienie samorządu nie zawsze było zapewnione. Przyczyniały się do tego także brak doświadczenia i obawy samorządowców przed wpływem dysponującego statystykami państwa.

Jeżeli komuś się wydawało, że ustrój gospodarczy oparty na centralnym sterowaniu prowadził do gromadzenia i integracji wszystkich danych w jednym spójnym systemie, to historia statystyki publicznej w Polsce Ludowej dowodzi czegoś zgoła przeciwnego.

Pod koniec lat 60. XX w. w polskiej statystyce publicznej coraz większą wagę przywiązywano do badań społecznych. Towarzyszyły temu krytyka determinizmu ekonomicznego i poszukiwanie nowych koncepcji rozwoju społecznego.

Jeszcze kilkanaście lat temu Łódź była nazywana polskim Detroit, które było miastem upadłym, poprzemysłowym bankrutem. Ratunkiem dla takich miejsc miał być rozwój obszaru metropolitalnego, związanego z nowymi, głównie usługowymi funkcjami, mającego międzynarodowe powiązania i cechującego się gospodarką opartą na wiedzy. Dziś w dyskursie naukowym można obserwować kolejną zmianę paradygmatu rozwoju.

Informacja statystyczna była przez długi czas wykorzystywana przez rządzących i używana w argumentacji w sporach między politykami. Jednak w pewnym momencie stała się udziałem całego społeczeństwa, które odtąd przygląda się sobie przez pryzmat danych i wskaźników. Dziś wydaje się to oczywiste, ale wtedy budziło niepokój i przerażenie elit intelektualnych.

Jeżeli miarą rozwoju społecznego miałby być stosunek czasu poświęconego na pracę i inne obowiązkowe czynności do czasu wolnego, przeznaczonego na rozrywkę, zabawę, rekreację czy próżnowanie, to w latach 70. i 80. XX w. sytuacja w Polsce i innych krajach regionu nie wypadała zbyt korzystnie na tle zamożnych krajów kapitalistycznych.

We wczesnych latach 70. XX w. rosnące zainteresowanie polskiej statystyki publicznej kwestiami poziomu życia, warunków bytu i zaspokojenia różnych potrzeb społecznych pokazało, że tego rodzaju kwestii nie można mierzyć i porównywać w taki sposób, jak danych gospodarczych. Problemy związane z wyznaczaniem wskaźników, norm i kryteriów oceny odsłoniły względność i subiektywność zagadnień, z którymi musiała się mierzyć statystyka społeczna.

Badania jakości życia prowadzone pod koniec lat 80. XX w. w ramach polskiej statystyki publicznej przyniosły zaskakujący obraz: społeczeństwo było z jednej strony raczej zadowolone z życia, a z drugiej – głęboko pesymistyczne co do jego warunków. Tuż przed momentem przełomowym w historii, końcem socjalizmu i początkiem wolnego rynku, badane osoby czarno widziały przyszłość, a nadzieje pokładały głównie w indywidualnej zaradności.

Początki statystyki miejskiej w Warszawie wiązały się nie z górnolotnym pragnieniem wiedzy, ale z represjami wobec ludności i dążeniem do ścisłej kontroli jej poczynań. Z konkretnym interesem władzy politycznej, a nie potrzebą czystego poznania. Choć tę historię można sprowadzić do opresji zaborcy po powstaniu styczniowym, to z perspektywy filozoficznej przypomina ona o charakterystycznych dla nowożytności związkach władzy i wiedzy.

Historia młodzieży w powojennej Polsce do dziś nie została całościowo opisana. Krążące obecnie obrazy i wyobrażenia na temat młodzieży, kultury młodzieżowej i młodzieżowych stylów życia wiążą się często z ostatnimi latami PRL – okresem, kiedy społeczeństwo coraz bardziej się starzało. Okres, w którym młodych ludzi było najwięcej, aż takiej uwagi nie przyciąga.

Polska Rzeczpospolita Ludowa miała być krajem rządzonym przez chłopów i robotników, których trud pracy i wyniki produkcji wychwalały media i sztuka. Jednak to nie pracownicy fizyczni, lecz umysłowi stali się najbardziej dynamicznie rosnącą grupą społeczno-zawodową po wojnie. I to przez pracę za biurkiem raczej niż w fabryce dokonywał się awans społeczny.

Rozkwit turystyki, który nastąpił na świecie w latach 80. ubiegłego stulecia, zmienił postrzeganie podróżowania. Doceniono wówczas rolę, jaką turystyka zaczęła odgrywać w życiu gospodarczym, społecznym i kulturalnym. Aby nie zaprzepaścić drzemiącego w niej potencjału, należało zadbać m.in. o rozwój badań statystycznych nad tym zagadnieniem.

Badanie migracji w ramach spisu powszechnego w 1978 r. unaoczniło nie tylko problemy z określeniem statusu i pochodzenia migrantów, lecz także przeobrażenia całej rzeczywistości społecznej. Nie trzeba było nigdzie wyjeżdżać, żeby przemieszczać się w przestrzeni społecznej i zmieniać wraz z przemianami świata wokół.

Wstępne założenia prognozy ludności z 1995 r. były z dzisiejszego punktu widzenia nader optymistyczne. Szybko zresztą spotkały się z wielostronną krytyką w toku dalszych prac. Lektura dyskusji na ten temat stanowi dziś nie tylko źródło wiedzy o sytuacji demograficznej lat 90., lecz także wziernik w nadzieje i niepokoje wiązane z przyszłością.

Demografia niejedno ma imię. Migracje, starzenie się społeczeństwa czy sytuacja na rynku pracy to tylko niektóre aspekty tego tematu. Niezwykle ważną rolę w kształtowaniu sytuacji demograficznej odegrały kobiety. Warto przyjrzeć się ich położeniu w kontekście przemian społeczno-gospodarczych zachodzących w województwie lubelskim w latach 70. ubiegłego wieku.

Zmiany w treści pytań spisowych odzwierciedlają zarówno przemiany zachodzące w społeczeństwie i gospodarce, jak i zapotrzebowanie na informacje w ośrodkach planowania i zarządzania oraz obiektywne możliwości i ograniczenia prowadzenia badań. Niemniej dużo mogłyby powiedzieć tematy, które wykreślono spośród propozycji do spisu powszechnego.

Historię procesów społeczno-demograficznych pierwszego dwudziestolecia PRL można sobie wyobrazić jako ruch od rewolucji do konsumpcji: od gwałtownych przemian pierwszych lat po wojnie do wizji nowego modelu kultury, a wręcz cywilizacji konsumpcyjnej.

Obecne dyskusje o klasie średniej korzeniami sięgają przemian społecznych zapoczątkowanych w latach 70. XX w. Dlatego warto zapytać, jak wtedy statystyka określała grupy społeczne. Tym bardziej że był to moment szczególny, związany z wprowadzaniem elektronicznych rejestrów i budową kompleksowego systemu statystyki społeczno-demograficznej.

Zielona Góra przez kilka dekad była znana przede wszystkim z Festiwalu Piosenki Radzieckiej – jednego z najważniejszych wydarzeń muzycznych w PRL. Imprezę ulokowano w stolicy ziemi lubuskiej nieprzypadkowo i nie tylko z przyczyn propagandowych. W województwie zielonogórskim końca lat 60. w dorosłość wchodziły właśnie roczniki eksplozji demograficznej pierwszych lat powojennych. I potrzebowały nie tylko pracy i wykształcenia, lecz także rozrywki i kultury.

Obszar woj. kieleckiego – w znacznej mierze pokrywający się z dzisiejszym woj. świętokrzyskim – cierpiał wskutek lat zaniedbań, wojennych zniszczeń i niedostatku. Paradoksalnie liczne zasoby tego regionu, na które składały się m.in. bogactwa naturalne, nadwyżka siły roboczej czy atrakcyjne położenie geograficzne, nie przekładały się na perspektywy rozwoju. Historia społeczno-gospodarcza Kielecczyzny to po części historia nieumiejętności zagospodarowania drzemiącego potencjału.

Tereny przyłączone do Polski po wojnie, a wcześniej należące do Niemiec, z jednej strony były przedmiotem ciągłych zabiegów ideologicznych, mających uzasadnić ich „piastowski” rodowód, a z drugiej – stanowiły niezwykle cenny obszar intensywnego rozwoju społecznego i gospodarczego. To tam, niemal od zera, pionierzy tworzyli zręby polskiej nowoczesności.

Organizacja spisu powszechnego w 1970 r. wymagała rozwiązania wielu problemów metodologicznych i przedyskutowania sensu stosowanych wcześniej pojęć. Rzeczywistość społeczna coraz szybciej zmieniała się i komplikowała, wskutek czego kategorie wykorzystywane w pierwszych spisach powojennych przestawały wystarczać, by uchwycić całość zjawisk społeczno-gospodarczych jak na zdjęciu.

Informacja jest coraz ważniejszym czynnikiem produkcji we współczesnej gospodarce. Stała się kapitałem, którego asymetria przekłada się na nierówności i konflikty społeczne, a jednocześnie pełni wiele istotnych funkcji społecznych.

Historia spisów powszechnych w Polsce to z jednej strony wielka opowieść o mobilizacji kadr i środków państwa na nadzwyczajną skalę, a z drugiej – powracające świadectwa obaw społeczeństwa.

Życiorysy twórców statystyki w Polsce pokazują, jak osobiste historie wpływały na postawy, idee i zainteresowania naukowe.