• Strona główna
• Archiwum Biblioteki Wiadomości Statystycznych

Co mówią nam dziś biogramy wybitnych statystyków?

Życiorysy twórców statystyki w Polsce pokazują, jak osobiste historie wpływały na postawy, idee i zainteresowania naukowe.

„Zachwyt nad siłą i pięknem matematyki łączył z talentem pisarskim, co zapewniało jego artykułom i książkom popularyzatorskim wielką poczytność” – pisał Roman Duda o Hugonie Dyonizym Steinhausie w opracowaniu Statystycy polscy. Biogramy (s. 360). Jacek Koronacki, jeden z wielu autorów tego tomu, podziwiał „niezrównany kunszt warsztatowy”, „zdolność pięknego rachowania” oraz „głębię myśli probabilistycznej” Roberta Bartoszyńskiego (s. 30). Tadeusz Caliński wychwalał „piękną monografię: Doświadczenia kombinowane” Stefana Barbackiego (s. 24), a Jerzy T. Kowaleski i Włodzimierz Obraniak doceniali „piękną i staranną polszczyznę”, którą posługiwał się Edward Rosset (s. 338).

Twórcy biogramów zebranych w Statystykach polskich nie ograniczali się do chłodnego wyliczenia faktów z życia bohaterów swoich tekstów, lecz dawali wyraz swojemu podziwowi. W zachwyt wprawiał „delikatny, łagodny, ale jakoś ironiczny, rzec można, filozoficzny zmysł humoru” – to znów Koronacki o Bartoszyńskim (s. 34). Autorzy wspominali też o talencie – kategorii przecież nie naukowej, lecz potocznej, służącej w tym wypadku do wyrażenia uznania dla tej czy innej postaci. Na przykład Andrzej Michalski podkreślał „naukowy talent i zdolność wspaniałego organizowania pracy” Stanisława Gonta (s. 127), Emil Panek – „własny styl, charyzmę, bardzo dużą wiedzę, talent pisarski, specyficzne poczucie humoru i... swoisty dystans do świata” Bogusława Guzika (s. 136), Wiesław Mądry – „talent i pracowitość oraz cnoty charakteru” Zygmunta Nawrockiego (s. 273), a Mirosław Krzyśko – „niezwykle płodną wyobraźnię i twórczy, niemal wizjonerski talent” Stanisława Ulama (s. 409).

W nacechowanych emocjonalnie wyrażeniach przebija osobisty stosunek autorów – statystyków, ekonomistów, matematyków i demografów – do ich najważniejszych poprzedników w tych samych dziedzinach. Stanowi on dodatkową wartość poznawczą publikacji, ponieważ pokazuje zaangażowanie autorów oraz ich uznanie dla opisywanych postaci, a w niektórych przypadkach również bezpośrednie relacje, które ich łączyły, czasem – poczucie przynależności do jednej szkoły naukowej lub kontynuacji czyichś rozważań albo wysiłków organizacyjnych. Innymi słowy, odsłania to, co w socjologii określane bywa jako hysteresis, czyli swoistą bezwładność, na mocy której struktury (np. pola akademickiego, charakterystycznych dla niego relacji typu mistrz – uczeń albo preferowanych w nim wzorców zachowań, jak choćby naukowej niezależności od czynników politycznych) trwają niewzruszone, pomimo zmiany zewnętrznych uwarunkowań. Niezależnie od zawirowań politycznych, prądów ideologicznych, przemian kulturowych, instytucjonalnych i technologicznych pole, w którym działają statystycy (urzędy, uczelnie, organizacje społeczne i instytucje międzynarodowe), odtwarza się i podtrzymuje własne zasady. W tym sensie Statystycy polscy stanowią cegłę dołożoną do budowy gmachu, którego fundamenty opisują.

Biogramy wybitnych statystyków (publikacja przedstawia aż 104 postaci) stwarzają znakomitą okazję do zapoznania się z historią tego gmachu, a więc z rozwojem statystyki w wymiarze instytucjonalnym i intelektualnym na ziemiach polskich od końca XIX do początków XX w. Wspomniany już Steinhaus, którego życiorys jest skądinąd jednym z najbardziej frapujących, stwierdził, że „jak gwiazdy są ważniejsze od astronomii, a róże od botaniki, tak ważniejsze są zastosowania statystyki od niej samej” (s. 361). Warto zatem i ze Statystyków polskich zrobić użytek i potraktować tę publikację jako materiał z historii nauki i historii idei, a nie tylko podręczny wybór sylwetek znanych uczonych, działaczy i organizatorów prac statystycznych. Zobaczyć historię, która zapętlała się w życiu jednostek, przyspieszała w ich pracy i obierała nowy kierunek dzięki ich odkryciom.

Do takich jednostek należą bez wątpienia pionierzy statystyki na ziemiach polskich, urodzeni jeszcze w latach 50. i 60. XIX w., a aktywni w pierwszych dekadach następnego stulecia, tacy jak Ludwik Krzywicki, Juliusz Leo czy Władysław Bortkiewicz. Krzywicki, światowej rangi ekonomista, socjolog, historyk i filozof, który tworzył zręby instytucji statystycznych – Głównego Urzędu Statystycznego oraz Instytutu Gospodarstwa Społecznego – wykładał na Uniwersytecie Warszawskim, w Szkole Głównej Handlowej i w lewicowej Wolnej Wszechnicy Polskiej, działał i publikował, jest wręcz podstawowym punktem odniesienia dla późniejszych życiorysów, np. Stefana Aleksandra Szulca, ekonomisty, statystyka i demografa, w młodości słuchacza Krzywickiego i członka Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy, w latach międzywojennych m.in. naczelnika Wydziału Wydawnictw i Pomocy Naukowych, Wydziału Statystyki Ludności i głównego redaktora wydawnictw GUS, a po wojnie prezesa GUS. Życiorysy statystyków urodzonych w ostatnich dwóch dekadach XIX stulecia i w pierwszych latach XX w. są bodaj najbardziej interesujące w całym tomie. Intensywna praca naukowa przeplata się tu z zaangażowaniem społecznym i politycznym, a biogramy Szulca, Steinhausa, Jana Czekanowskiego czy nieco młodszych Jerzego Neymana, Oskara Langego i Marii Czarnowskiej nadają się – każdy z osobna – na film lub powieść przygodową. Życiorysy Czarnowskiej czy nieco młodszej Eugenii Krzeczkowskiej są ponadto ciekawym przyczynkiem do refleksji nad sytuacją kobiet w polskiej statystyce, zwłaszcza tych społecznie nieuprzywilejowanych, które musiały same mierzyć się z przeciwnościami losu. W całej publikacji znalazło się zaledwie jedenaście biogramów kobiet.

Postaciom wybitnych statystyków można się przyjrzeć również przez pryzmat zróżnicowanego pochodzenia społecznego. Wśród licznych potomków inteligencji, zwłaszcza urzędniczej i wojskowej, zwracają uwagę osoby o robotniczych korzeniach, jak właśnie Krzeczkowska albo urodzony tuż przed II wojną światową Andrzej Jopkiewicz, wieloletni dyrektor Centralnej Biblioteki Statystycznej im. Stefana Szulca. Starszy od Jopkiewicza Stanisław Borowski pochodził z kolei z warstwy chłopskiej – można się zastanawiać, czy miało to związek z jego wyborami tematów prac badawczych: doktoratu o kształtowaniu się rolniczego rynku pracy w Wielkopolsce w latach 1807–1860 i habilitacji na podstawie pracy o rozwarstwieniu wsi wielkopolskiej w latach 1807–1914 czy z późniejszymi opracowaniami na temat reprodukcji społecznej. Mniejszościowy status społeczny i przypisana tożsamość nie mogły nie wywrzeć wpływu także na postawy i zainteresowania badawcze uczonych żydowskiego pochodzenia, wśród których, obok Steinhausa, trzeba wymienić Szyję Bronsztejna – autora rozprawy doktorskiej podejmującej wprost temat położenia ludności żydowskiej w przedwojennej Polsce.

Biogramy wybitnych statystyków skłaniają do zastanowienia nad tym, jak to, co społeczne, odciskało się na postawach i kierunkach myślenia architektów i budowniczych gmachu polskiej statystyki. A także odwrotnie: jak ich postawy i sposób myślenia wpływały na współtworzenie tego gmachu.

Xawery Stańczyk

Publikację Statystycy polscy. Biogramy (tom 67 serii monograficznej Biblioteka Wiadomości Statystycznych) można pobrać ze strony https://bws.stat.gov.pl/bws_67_statystycy_polscy_biogramy.

Więcej felietonów o archiwalnych tomach Biblioteki Wiadomości Statystycznych znajduje się pod adresem https://nauka.stat.gov.pl/Archiwum