• Strona główna
• Archiwum Biblioteki Wiadomości Statystycznych

Potężne narzędzie

W latach 60. i 70. XX w. państwowy socjalizm w Polsce Ludowej i innych krajach bloku wschodniego był nacechowany coraz bardziej performatywnym wymiarem dyskursu władzy. Obowiązująca frazeologia nie musiała mieć związku z rzeczywistością, ale właśnie dzięki temu można było ją stosować w bardzo różnych celach. Także w statystyce.

Szczególne znaczenie statystyki w ustroju polityczno-gospodarczym PRL wynikało nie tylko z praktycznego zapotrzebowania na odpowiednio opracowane, rzetelne, precyzyjne i aktualne dane, na podstawie których możliwe było planowanie inwestycji i zarządzanie poszczególnymi działami gospodarki. Swoje źródło miało także w fundamencie ideowym państwa, zgodnie z którym system informacji statystycznej został powiązany z zadaniami planistycznymi i regulacyjnymi dotyczącymi kierowania państwem, jednostkami administracyjnymi, działami i gałęziami czy zjednoczeniami i przedsiębiorstwami. Tym fundamentem był pogląd o konieczności naukowego poznania świata w celu podejmowania odpowiednich decyzji politycznych. Wbrew potocznym przekonaniom o „barbarzyńskiej” naturze rządów po 1945 r., czy „dyktaturze ciemniaków”, w PRL panował wręcz kult nauki, a „naukowy” światopogląd był uznawany za progresywny i przeciwstawiany tradycyjnemu czy obskuranckiemu.

Nacisk na rolę nauki, powszechnej edukacji i dostępu do wiedzy w życiu publicznym miał związek z oświeceniowymi korzeniami socjalizmu. Z tych samych korzeni wzięła się jedna z podstawowych sprzeczności tego ustroju: między prawem do nieskrępowanego poszukiwania, zgłębiania wiedzy i badania rzeczywistości a podporządkowaniem wszelkich poczynań intelektualnych władzom państwa i partii. Na gruncie nauk społecznych sprzeczność ta przedstawiała się z całą jaskrawością: badacze mieli swobodnie dążyć do obiektywnego poznania, a jednocześnie ich praca była podporządkowana paradygmatom określonym ideologicznie i wymogom resortów czy innych komórek władzy. Dlatego np. rozdźwięk między akademicką statystyką, nauczaną i uprawianą na uniwersytetach, a oczekiwaniami jednostek zarządzających różnymi odcinkami i poziomami gospodarki był wielokrotnie wskazywany jako jedna z przyczyn niewystarczającego tempa rozwoju społeczno-gospodarczego.

Projekt oświeceniowy zakładał emancypację zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i ogólnospołecznym. Wolność przekonań, postaw, wyborów politycznych i estetycznych należała do rdzenia oświeceniowego dyskursu ideologicznego. Sęk w tym, że osiągnięcie stanu nieskrępowanej wolności na poziomie indywidualnym i zbiorowym wymagało ogromnego zaangażowania władzy. Gdyby władza chciała najkrótszą drogą zapewnić obiecywane swobody, musiałaby w pierwszym kroku sama siebie zlikwidować. Poprzez podkreślanie swoich naukowych pobudek przywódcy PRL dążyli do uprawomocnienia sprawowanych przez siebie rządów, a jednocześnie wystawiali się na ataki związane z arbitralnym lub ideologicznym charakterem wielu swoich decyzji.

Tę sprzeczność wywiedzioną z oświeceniowej utopii Alexei Yurchak analizował w odniesieniu do epoki późnego socjalizmu w ZSRR, czyli od lat 50. do pierestrojki. W książce Everything Was Forever, Until It Was No More: The Last Soviet Generation przyglądał się napięciu pomiędzy deklarowanym przez władze radzieckie celem wyzwolenia kreatywnych i intelektualnych sił jednostki i społeczeństwa a faktycznym dążeniem partii do pełnej kontroli („The Soviet citizen was called upon to submit completely to party leadership, to cultivate a collectivist ethic, and repress individualism, while at the same time becoming an enlightened and independent-minded individual who pursues knowledge and is inquisitive and creative”; Yurchak, 2013, s. 11). Badacza interesowały szczególnie lata 60. i 70., w których dorastało tytułowe ostatnie radzieckie pokolenie. Był to okres, w którym dawny ideologiczny dyskurs uległ już petryfikacji – funkcjonował jako sztywne formuły językowe (także na poziomie języka wizualnego), które reprodukowano w tysiącach oficjalnych przemówień, sloganów, transparentów, wieców, przemarszów itd. Działo się tak, ponieważ po śmierci Stalina, który zajmował szczególną, zewnętrzną pozycję wobec dyskursu ideologicznego, dzięki czemu mógł mediować między jego stwierdzeniami (których wykładnię sam wyznaczał) a rzeczywistością, żaden z późniejszych przywódców ZSRR nie był w stanie odegrać tej roli. Można było tylko konserwować ustalony wcześniej dyskursywny kanon. Dlatego w odniesieniu do lat 60. i 70. Yurchak pisał już nie o dyskursie ideologicznym, lecz autorytatywnym – należącym do władzy, ale znormalizowanym i niepowiązanym z ideologią w znaczeniu Marksa, Mannheima czy innych teoretyków („To stress that during late socialism the newly normalized Soviet ideological discourse no longer functioned at the level of meaning as a kind of ideology in the usual sense of the word, I will refer to it henceforth as ‘authoritative discourse’”; Yurchak, 2013, s. 15).

Wcześniej, zdaniem Yurchaka, nastąpił „zwrot performatywny” (performative shift), w wyniku którego w aktach mowy ważniejszy stał się ich wymiar performatywny niż konstatywny, wedle rozróżnienia zaproponowanego przez Johna Austina. Mówiąc prościej, ważniejsze stało się skuteczne posługiwanie się obowiązującą nomenklaturą, wyrażeniami należącymi do dyskursu autorytatywnego, niż jakikolwiek związek tych wyrażeń z rzeczywistością (Yurchak, 2013, s. 26). Za przykład mogą posłużyć głosowania (chociażby w Komsomole), w których ludzie brali udział nie dlatego, że wyrażali w ten sposób swoją opinię na temat danego kandydata, lecz po to, żeby podtrzymać swój status porządnego obywatela, co z kolei otwierało nowe możliwości działania. Im bardziej dyskurs autorytatywny stawał się z biegiem lat znormalizowany i usztywniony, tym częściej działał jak performatyw i jako taki czynił możliwymi zupełnie nowe, nieprzewidywalne znaczenia. Opatrzone formuły mogły już dawno nie przystawać do współczesnego świata, ale pozwalały uczestniczyć w jego grach i rytuałach.

Podobną grę formułami znormalizowanego dyskursu autorytatywnego można dostrzec również w publikacjach statystyki oficjalnej późnego socjalizmu, czy – jak wtedy pisano – statystyki państwowej. Za przykład może posłużyć tom 16 serii Biblioteka Wiadomości Statystycznych Rola i zadania statystyki państwowej w planowaniu i zarządzaniu gospodarką narodową w krajach RWPG. Jest to przykład szczególnie wdzięczny, ponieważ gromadzi wypowiedzi przedstawicieli instytucji statystycznych z różnych krajów Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. W informacji przygotowanej przez Wydział Statystyki Sekretariatu RWPG Rola statystyki we współpracy wielostronnej w dziedzinie koordynacji planów gospodarki narodowej, specjalizacji i kooperacji krajów członkowskich RWPG można znaleźć typowe sformułowania o „zgodnym dążeniu krajów członkowskich RWPG do ściślejszego połączenia wysiłków w celu pomyślnego rozwiązania zadań budownictwa socjalistycznego i komunistycznego”, wspólnocie „interesów klasowych i celów” zespalającej państwa socjalistyczne czy „jednolitej ideologii marksizmu i leninizmu” (s. 124). Jednolitość może jednak budzić wątpliwości w kontekście faktycznych różnic między kierunkami rozwoju systemu statystyki państwowej w powiązaniu z modelem planowania i zarządzania w poszczególnych krajach. Natomiast niekwestionowana była jednolitość frazeologii.

Jednolitość frazeologii, a zarazem wielość sensów przez nią otwieranych można zauważyć w zestawieniu dwóch tekstów: referatu Aktualne zadania statystyki radzieckiej Anatolija Jeżowa, wiceprezesa Centralnego Urzędu Statystycznego ZSRR, oraz Jana Kazimoura, prezesa Federacyjnego Urzędu Statystycznego Czechosłowacji, który omawiał Organizację statystyki w państwie socjalistycznym. Obaj autorzy powoływali się na Lenina. Jeżow twierdził, że Lenin „przywiązywał do statystyki wyjątkowo duże znaczenie” i „pozostawił ogromną spuściznę w zakresie statystyki o wyjątkowo dużym znaczeniu naukowym i praktycznym”; według Lenina „statystyka w społeczeństwie socjalistycznym powinna być potężnym narzędziem kierowania państwem i planowego zarządzania gospodarką narodową” (s. 13). Jeżow nie był gołosłowny – na poparcie swoich twierdzeń cytował faktyczne wypowiedzi radzieckiego przywódcy na temat podporządkowania statystyki budowie socjalistycznego państwa i planowemu zarządzaniu gospodarką, co miało odróżniać organizację statystyki publicznej w kraju socjalistycznym od analogicznych jednostek w świecie kapitalistycznym. Na wskazaniach Lenina mieli opierać się także późniejsi radzieccy statystycy. Po wstępie utrzymanym w dyskursie autorytatywnym Jeżow przeszedł do jednego z najważniejszych zadań stojących wówczas przed rządem radzieckim: reformy gospodarczej. Miała ona polegać na „najbardziej pełnym wykorzystaniu zasobów produkcyjnych i zwiększeniu efektywności produkcji” (s. 19). Wymagało to rozszerzenia prac statystycznych, zmian w systemie wskaźników i metodologii badań. Dyskurs autorytatywny i zawarte w nim odniesienia do koncepcji założyciela partii bolszewickiej uprawomocniły szerokie spektrum przemian w życiu gospodarczym i organizacji statystyki państwowej.

Podobnie Kazimour jako punkt wyjścia przyjął „podstawową społeczną funkcję statystyki jako decydującego narzędzia poznania społecznego” (s. 34). Prezes FUSC przypomniał o przywiązaniu Lenina do naukowego poznania rzeczywistości, ale z jego słów wyprowadzał inne wnioski niż Jeżow, ponieważ stwierdzał, że statystyka ma charakter „uniwersalny”: „Służy ona zarówno celom zarządzania i planowania, nauce i pracom badawczym, rozwojowi kultury, potrzebom obronności, celom propagandy i popularyzacji itd.”. Z tego z kolei miał wynikać „obiektywny wniosek, że z organizacyjnego punktu widzenia statystyki nie można wiązać z jakimkolwiek organem władzy państwowej oraz ukierunkowywać jej działalności wyłącznie zgodnie z jego interesami i potrzebami kosztem interesów i potrzeb pozostałych użytkowników”. Odwrotnie zatem niż Jeżow, który poprzez nawiązanie do Lenina uzasadniał ścisły związek organizacji statystyki z polityką gospodarczą partii, Kazimour wywodził z myśli przywódcy rewolucji październikowej argument na rzecz dalekiej autonomii instytucji statystycznych. Oddzielenie badań statystycznych od zarządzania państwem miało wynikać wprost z „leninowskiego pojmowania statystyki jako narzędzia poznania i z zasady niezależności państwowych organów statystycznych” – utrzymywał Kazimour – „chociaż w tej sprawie nie osiągnięto jeszcze jednomyślności” (s. 36).

Te dwa przykłady pokazują, jak dyskurs autorytatywny po zwrocie performatywnym umożliwiał podejmowanie najróżniejszych działań: od reform gospodarczych, w których skutecznym przeprowadzeniu statystyka ściśle powiązana z kierownictwem partyjnym i rządowym odgrywała kluczową rolę, po staranne oddzielenie organów statystycznych od gremiów władzy i podkreślenie niezależności statystyki, tak ważnej dla zachowania obiektywności jej badań. To, czy Jeżow i Kazimour naprawdę sądzili to, co głosili, czy też pragmatycznie naciągali i kompilowali fragmenty tekstów Lenina w celu uzasadnienia własnych poglądów, jest zupełnie nieistotne. Wypowiedziane słowo działa niezależnie od intencji osoby je wypowiadającej. Uczestnictwo w dyskursie było nie mniej „potężnym narzędziem” niż statystyka.

Xawery Stańczyk

Publikację Rola i zadania statystyki państwowej w planowaniu i zarządzaniu gospodarką narodową w krajach RWPG (tom 16 serii monograficznej Biblioteka Wiadomości Statystycznych) można pobrać ze strony https://bws.stat.gov.pl/bws_16_rola_i_zadania_statystyki_panstwowej.

Więcej felietonów o archiwalnych tomach Biblioteki Wiadomości Statystycznych znajduje się pod adresem https://nauka.stat.gov.pl/Archiwum