• Strona główna
• Archiwum felietonów

Silna reprezentacja

Komisja Matematyczna, organ doradczy prezesa GUS w zakresie zastosowań statystyki matematycznej, funkcjonowała w latach 1950–1993. Gremium tworzyli wybitni specjaliści z dziedziny statystyki matematycznej, ekonometrii, informatyki i matematyki. Odegrało ono bardzo ważną rolę w rozwoju badań zjawisk gospodarczych i społecznych prowadzonych metodą reprezentacyjną.

Inauguracyjne posiedzenie Komisji odbyło się 4 stycznia 1950 r. Uczestniczyli w nim m.in. pełniący funkcję przewodniczącego prof. Stefan Szulc, pierwszy prezes Głównego Urzędu Statystycznego po zakończeniu II wojny światowej, oraz dr Egon Vielrose, ekonomista i demograf. Posiedzenia plenarne organizowano trzy–cztery razy w roku, a w razie potrzeby zwoływano prezydium i spotkania specjalistycznych zespołów roboczych. W monografii Metodologia badań reprezentacyjnych w GUS. Prace Komisji Matematycznej (tom 29 serii Biblioteka Wiadomości Statystycznych) przedstawiono działania gremium z pierwszych 27 lat jego istnienia, a także wyniki prac badawczych prowadzonych w tym okresie z zastosowaniem metody reprezentacyjnej. Stefan Giembicki w swoim referacie zamieszczonym w omawianej monografii tak scharakteryzował pierwszy rok funkcjonowania Komisji:

W pierwszym roku działalności, zgodnie z planem swojej pracy, Komisja zajmowała się popularyzacją metody reprezentacyjnej w GUS, pracami organizacyjnymi i publikacją tablic liczb losowych. Członkowie Komisji wygłosili cykl wykładów dla pracowników GUS na temat teorii i zastosowań metody reprezentacyjnej. Najważniejszym jednak zadaniem Komisji były badania reprezentacyjne na materiałach spisu powszechnego z 1950 r. (s. 6).

Badania przeprowadzane na podstawie danych pochodzących ze spisu powszechnego 1950 miały fundamentalne znaczenie dla kraju podnoszącego się z gruzów po zakończeniu II wojny światowej. Dzięki nim szybko uzyskano informacje dotyczące struktury demograficznej, zatrudnienia, struktury gospodarstw rolnych czy sytuacji mieszkaniowej Polaków.

Spośród ważnych wydarzeń w historii Komisji na uwagę zasługują przede wszystkim konsultacje, których jej członkom udzielił prof. Jerzy Neyman, wybitny matematyk i statystyk pracujący od 1938 r. w Stanach Zjednoczonych. Do pierwszego spotkania z twórcą pojęcia przedziału ufności doszło podczas jego wizyty w Polsce w 1950 r. Omawiano wówczas kilka zagadnień: zastosowanie metody reprezentacyjnej do opracowania wyników spisu powszechnego i struktury wieku uczniów szkół podstawowych, reprezentację literową, tablice liczb losowych (wykorzystywanych do doboru prób losowych) oraz kontrolę spisu powierzchni zasiewów. Giembicki podsumował spotkanie Komisji Matematycznej z Neymanem w następujący sposób:

Konsultacje prof. Neymana były bardzo owocne. Wniosły one szereg nowych elementów do pracy Komisji i wywarły wpływ na wybór metod stosowanych do rozwiązania problemów przez nią rozpatrywanych. Rozwiązania proponowane przez prof. J. Neymana charakteryzowały się nie tylko wysokim poziomem teoretycznym, lecz uwzględniały również realne warunki i możliwości Głównego Urzędu Statystycznego. Profesor Neyman kładł duży nacisk na sprawę oceny dokładności oszacowań uzyskiwanych na podstawie badań reprezentacyjnych. W swoich wypowiedziach podkreślał, że stopień wiarygodności wniosków, wyciąganych na podstawie wyników badań reprezentacyjnych, zależy od szczegółowości podziałów badanych populacji statystycznych (s. 8).

Po raz drugi profesor Uniwersytetu w Berkeley miał okazję podzielić się swoją wiedzą i doświadczeniem w 1958 r., gdy przyjechał do Polski na zaproszenie Polskiej Akademii Nauk. W czasie trwających sześć tygodni narad uczony podkreślał, że rozważania teoretyczne należy traktować jako pomoc dla statystyka praktyka. Efektem konsultacji było m.in. wprowadzenie spisów próbnych – jako metody badania rozproszenia cech i podstawy wyznaczania jednorodnych obwodów spisowych. Dyskutowano wówczas również o badaniu budżetów gospodarstw domowych. Neyman zwrócił uwagę na niedokładność jego wyników, która jest rezultatem podawania przez rodziny niepełnych lub fałszywych danych bądź odmowy udzielenia informacji. Jak stwierdził, „zaradzić temu trudno i nie jest to już zagadnienie z dziedziny statystyki matematycznej. Wybrane rodziny w związku z odmowami reprezentują inną populację, nie tę, którą się bada” (s. 8). Warto zauważyć, że problem opisany przez profesora wciąż – choć zapewne w dużo mniejszym stopniu – pozostaje aktualny. Uważał on jednak, że badanie budżetów gospodarstw domowych należy prowadzić dalej, pamiętając o ograniczeniu zakresu klasyfikacji.

W historii Komisji Matematycznej zwraca uwagę wszechstronność zagadnień, którymi zajmowano się na przestrzeni lat. Oprócz już wspomnianych Giembicki wymienia np. „zastosowanie metody reprezentacyjnej w badaniu struktury przepływów międzygałęziowych w 1967 r., zastosowanie analizy czynnikowej do badania rozwoju społeczno-gospodarczego powiatów, system przetwarzania ekonomicznych szeregów czasowych z wykorzystaniem elektronicznej maszyny cyfrowej (…), badanie zależności wydajności pracy od skali produkcji” (s. 11). Gremium przez lata tworzyli specjaliści w dziedzinie statystyki matematycznej, ekonometrii, informatyki czy matematyki. Spośród czołowych postaci związanych z tym organem doradczym GUS należy wymienić prof. Ryszarda Zasępę, jej organizatora i wieloletniego przewodniczącego, prof. Jana Kordosa, sekretarza naukowego, który w latach 1966–1969 publikował w „Wiadomościach Statystycznych” informacje dotyczące prac Komisji, a także prof. Zbigniewa Pawłowskiego i prof. Władysława Welfego, zasłużonych na rzecz rozwoju zastosowań metod matematycznych.

Przez 44 lata funkcjonowania Komisji jej prace publikowano m.in. w serii wydawniczej Studia i Prace Statystyczne oraz na łamach „Wiadomości Statystycznych” i „Przeglądu Statystycznego”. Płyną z nich cenne wnioski, jak choćby konieczność zachowania zależności między rozwojem teorii i praktyki statystycznej – na co zwracał w czasie konsultacji szczególną uwagę Neyman. Teoria dotycząca metody reprezentacyjnej powinna iść w parze z doświadczeniem w projektowaniu i przeprowadzaniu badań. Poza tym już w początkowych latach działania Komisji zwracano uwagę na – aktualny do dziś – problem jakości danych statystycznych, a także potrzebę realizowania badań wstępnych lub eksperymentalnych (to również postulat wysuwany przez Neymana), które przyczyniają się do doskonalenia metodyki badania. Komisja w ogromnym stopniu przyczyniła się więc do rozwoju badań prowadzonych metodą reprezentacyjną w Polsce – najpierw w GUS, a z czasem także w innych resortach.

Anna Adamiec

Publikację Metodologia badań reprezentacyjnych w GUS. Prace Komisji Matematycznej (tom 29 serii monograficznej Biblioteka Wiadomości Statystycznych) można pobrać ze strony https://bws.stat.gov.pl/bws_29_Metodologia_badan_reprezentacyjnych_w_GUS.

Więcej felietonów o archiwalnych tomach Biblioteki Wiadomości Statystycznych znajduje się pod adresem https://nauka.stat.gov.pl/Archiwum