• Strona główna
• Archiwum felietonów

Wyjście z cienia

Rolnictwo stanowi integralną część gospodarki. Wraz z jego rozwojem w okresie PRL przed koniecznością wprowadzenia zmian stanęła również statystyka publiczna.

Rolnictwo przez lata pozostawało w cieniu innych dziedzin stanowiących przedmiot zainteresowania statystyków. Było to spowodowane jego specyfiką, wymagającą określonych metod poznawczych, a także ograniczonym dostępem do danych. Pod koniec lat 60. XX w. – w czasie technicznych, demograficznych i społecznych przeobrażeń dokonujących się na polskiej wsi – dostrzeżono pilną potrzebę rozwijania statystyki rolnictwa. W 1967 r. w siedzibie Głównego Urzędu Statystycznego odbyło się pierwsze sympozjum poświęcone temu zagadnieniu, w którym wzięli udział naukowcy badający rolnictwo, praktycy oraz przedstawiciele GUS i terenowych organów statystycznych, a treść wystąpień opublikowano w tym samym roku w tomie 2 nowo utworzonej serii Biblioteka Wiadomości Statystycznych. W wygłoszonym na początku spotkania Zagajeniu Leon Rzendowski, ówczesny wiceprezes GUS, zauważył, że:

zadania, które należałoby […] postawić przed statystyką w naszym kraju, są zaiste ogromne […] szersze niż w krajach kapitalistycznych, ponieważ wymogi gospodarki planowej, zakres ingerencji państwa w problemy nie tylko ekonomiczne, ale strukturalne i społeczne z jednej strony, a z drugiej możliwości oddziaływania i stopień odpowiedzialności za wynik posunięć polityczno-gospodarczych – są w tych krajach w porównaniu z naszym niewspółmierne” (s. 12).

Stwierdził, że dynamiczne procesy zachodzące w rolnictwie wymagają od statystyków dużej elastyczności, w tym uwzględniania bieżących i przewidywania przyszłych potrzeb użytkowników danych statystycznych. Dodał, że należy dokonać oceny aktualnego poziomu statystyki rolnictwa, a następnie zaproponować konieczne zmiany.

W omawianym okresie wyróżniano trzy główne czynniki obligujące do stałego doskonalenia badań statystycznych w zakresie rolnictwa. Po pierwsze, przemiany technologiczne, ekonomiczne i społeczne zachodzące na polskiej wsi, np. wykorzystywanie maszyn i innych urządzeń do uprawy ziemi czy przeobrażenia demograficzne i wynikające z postępującej urbanizacji. Po drugie, niechęć rolników do przekazywania rachmistrzom spisowym informacji o swoim gospodarstwie, np. wielkości upraw i pogłowiu zwierząt. Po trzecie, specyfika badanych zjawisk, powiązana z często nieprzewidywalną przyrodą. Decydenci, określając kierunki dalszego rozwoju statystyki rolnictwa, zwracali uwagę, że różni odbiorcy zgłaszają zapotrzebowanie na dane w różnym zakresie. Naukowcy zajmujący się statystyką potrzebują bowiem innych informacji niż np. urzędnicy wykorzystujący je w bieżącej pracy. Dostarczanie różnorodnych danych nie byłoby możliwe, gdyby nie działalność wielu instytucji. Profesor Konstanty Czerniewski ze Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w referacie Zadania rozwojowe i miejsce statystyki rolniczej w badaniach ekonomiczno-rolniczych tak scharakteryzował ówczesny system ewidencji rolnictwa:

Część […] instytucji, na czele z Głównym Urzędem Statystycznym, zajmuje się statystyką rolniczą i badaniami rolnictwa jako celem samym w sobie. Powstaje więc tu przede wszystkim tzw. statystyka pierwotna. Część instytucji zajmuje się zbieraniem liczb w pierwszym rzędzie dla realizacji swoich bezpośrednich zadań w dziedzinie m.in. kierowania i zarządzania gospodarką rolniczą. Materiały tu zbierane mają charakter tzw. statystyki wtórnej, szeroko wykorzystywanej przez instytucje tworzące statystykę pierwotną (s. 24).

Prelegent wyróżnił cztery grupy zagadnień stanowiących przedmiot zainteresowania systemu ewidencji rolnictwa, które pod wieloma względami się od siebie różnią, a jednocześnie się przenikają. Pierwsza, o podstawowym charakterze, to informacje zbierane podczas okresowych i corocznych spisów, np. dane dotyczące plonów, użytków i zasiewów oraz maszyn rolniczych. Druga obejmuje tematy związane z ewidencją rolnictwa, zgłębiane metodą badań częściowych, np. przebieg okresu wegetacyjnego, obroty rolnicze i płace robotników rolnych. W grupie trzeciej zawiera się nowatorski na ówczesne czasy dział statystyki rolnictwa zajmujący się zbiorczym przedstawianiem wyników produkcji rolniczej. Do ostatniej grupy zakwalifikowano specjalistyczne kwestie, którymi zajmują się najczęściej instytucje naukowo-badawcze, np. rentowność działalności rolniczej, wydajność pracy i koszty produkcji.

Wśród wyzwań, którym miała sprostać polska statystyka rolnictwa pod koniec lat 60. XX w. i później, na szczególną uwagę zasługuje postulat nadania jej bardziej analitycznego charakteru. Co prawda, na przestrzeni lat ewoluowała – zauważono, że statystyka to nie tylko liczby, a jej rola nie ogranicza się do gromadzenia i pierwotnego przetwarzania danych. To jednak okazało się niewystarczające. Decydenci zdali sobie sprawę, że zgromadzony materiał statystyczny należy poddać dogłębnej analizie, tak aby ustalić przyczyny przemian i pokazać związki przyczynowo-skutkowe pomiędzy zjawiskami zachodzącymi w gospodarce, w tym w rolnictwie. Jak zauważył Konstanty Czerniewski, „potrzeba pełności poznawczej i analizy merytorycznej przesuwa ciężar wielu prac statystycznych na terenowe organy statystyczne, znajdujące się bliżej badanych zjawisk rolniczych. Szczególnie interpretacja materiałów statystycznych o rolnictwie chłopskim wymaga rozeznania lokalnego” (s. 31). Do głównych zadań GUS – oprócz wprowadzania nowych badań, udoskonalania badań już prowadzonych, wyczerpującego prezentowania wyników analiz i udostępniania danych szerokiemu gronu odbiorców – należało, zdaniem Czerniewskiego, dodać sporządzanie analiz materiałów statystycznych, nierzadko rzucających nowe światło na zjawiska zachodzące w rolnictwie i nie tylko.

Z tematem rolnictwa nierozerwalnie związane są spisy powszechne, najbardziej klasyczna metoda zbierania informacji. Niebagatelna rola, jaką odgrywają w statystyce rolnictwa (podobnie jak w statystyce ludności), na początku drugiej połowy XX w. wynikała przede wszystkim z dużego rozproszenia drobnych gospodarstw rolnych niemających żadnej dokumentacji opisującej ich działalność. W tamtych czasach spisy bardzo często okazywały się jedyną metodą uzyskania informacji choćby o pogłowiu zwierząt hodowlanych czy powierzchni zasiewów. Warto zaznaczyć, że ich przeprowadzanie nie należało jednak do łatwych zadań ze względu na niechęć gospodarzy do rachmistrzów spisowych i celowe podawanie nieprawdziwych danych (np. z obawy przed nałożeniem podatków). Jak zaznacza Tadeusz Bohdanowicz w wystąpieniu Spisy rolnicze, „rozróżnia się dwa rodzaje powszechnych spisów rolniczych: spisy rolnicze dokonywane w ramach tzw. narodowych spisów powszechnych, przeprowadzanych w zasadzie co 10 lat […] oraz coroczne spisy rolnicze, dokonywane co roku w czerwcu i w grudniu” (s. 89). Szczególnie długą tradycję miały czerwcowe spisy rolnicze (dziś nazywane „rolnymi”), zapoczątkowane w 1928 r. Co do zasady obejmowały one tematy stałe, np. użytkowanie gruntów, i zmienne (okresowe lub jednorazowe), np. zaopatrzenie gospodarstw w wodę. Po zakończeniu danego spisu terenowe organy spisowe dokonywały podsumowania i sporządzały zestawienia zbiorcze na szczeblu gromady (czyli dzisiejszej gminy), powiatu i województwa. Mimo obiektywnych trudności, z którymi borykali się rachmistrzowie odwiedzający rolników, spisy dostarczały cennych danych o stanie rolnictwa w Polsce, pokazujących np. tendencje rozwojowe w polskiej wsi.

Po 56 latach od pierwszego sympozjum poświęconego tematyce statystyki rolnictwa można zaryzykować twierdzenie, że ta dziedzina wiedzy nie tylko wyszła z cienia, ale stała się jednym z czołowych elementów rodzimej statystyki. Zmiany w tym zakresie nastąpiły zwłaszcza po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej, ponieważ m.in. na podstawie wyników badań statystycznych podejmowane są decyzje dotyczące unijnej pomocy dla rolników. Podczas Powszechnego Spisu Rolnego 2020, najważniejszego badania polskiego rolnictwa przeprowadzanego co 10 lat, udało się spisać niemal 98% gospodarstw, a blisko jedna piąta z nich dokonała samospisu przez Internet.

Anna Adamiec

Publikację Zagadnienia statystyki rolniczej (tom 2 serii monograficznej Biblioteka Wiadomości Statystycznych) można pobrać ze strony https://bws.stat.gov.pl/bws_2_Zagadnienia_statystyki_rolniczej.

Więcej felietonów o archiwalnych tomach Biblioteki Wiadomości Statystycznych znajduje się pod adresem https://nauka.stat.gov.pl/Archiwum