• Strona główna
• Archiwum Biblioteki Wiadomości Statystycznych

Błędy i zafałszowania

Początek lat 70. to okres przestawiania polityki społecznej i gospodarczej na nowe tory. Skuteczne zarządzanie i planowanie gospodarcze wymagało wachlarza dokładnych i aktualnych danych statystycznych. Szczególnie istotny w tych okolicznościach stał się problem błędnych informacji podawanych w sprawozdaniach, które spływały do statystyki publicznej z przedsiębiorstw i zjednoczeń.

Pierwszy sekretarz Komitetu Centralnego PZPR Edward Gierek był niewątpliwie postacią filmową, już to dzięki swojej medialnej osobowości i komunikatywności, już to wskutek rozmachu reform i inwestycji, które zapoczątkował, wreszcie w związku z dramatycznymi okolicznościami odsunięcia go od władzy i zepchnięcia na wiele lat na margines życia politycznego w Polsce. Gierek jako postać publiczna, Gierek jako reformator siermiężnej polityki gospodarczej, Gierek jako zwierzę polityczne w ogniu walk na szczytach władzy – tematów przemawiających do wyobraźni by nie brakowało. Trudno ich jednak doszukać się w jego filmowej biografii w reżyserii Michała Węgrzyna. Gierek (2022 r.) zebrał surowe oceny od krytyki właściwie pod każdym względem: scenariusza, reżyserii, fabuły i dialogów oraz gry aktorskiej. Postać Pierwszego została oddana w filmie w sposób niezamierzenie karykaturalny. Gierek jawi się jednocześnie jako ekonomiczny wizjoner i poczciwy idiota, przywódca światowego formatu i ostatni naiwniak, ślepy na zacieśniającą się wokół niego sieć intryg, o której zresztą donoszą mu sojusznicy i przyjaciele. Niezależnie od historycznej oceny postawy i dokonań Gierka jego filmowa podobizna jest kompletnie niespójna.

To samo można powiedzieć o innych bohaterach, zwłaszcza Generale i Maślaku, jak autorzy scenariusza spseudonimowali Wojciecha Jaruzelskiego i Stanisława Kanię. Generał, w intencji twórców zapewne diaboliczny, do złudzenia przypomina Jasia Fasolę, z kolei Maślak, kreowany bodaj na wyrachowanego, cynicznego gracza o władzę, okazuje się przebiegły w równym stopniu co Paolo Gucci odgrywany przez Jareda Leto w Domu Gucci Ridleya Scotta (2021 r.). Trzeba byłoby naprawdę nieziemskiej łatwowierności i bezmyślności Gierka, żeby ta para jego adwersarzy była w stanie uknuć i przeprowadzić strącenie go ze stołka. Z historycznego punktu widzenia kryzys władzy końca lat 70. XX w., który doprowadził do usunięcia Gierka ze stanowiska, spowodowany był przede wszystkim realnymi, głębokimi problemami społeczno-gospodarczymi.

Początki gierkowskiej dekady nie sugerowały jej późniejszego gwałtownego przerwania. Zwrot w polityce społeczno-gospodarczej przełożył się – w krótkiej perspektywie – na impuls rozwojowy. Według badań GUS z 1971 r. przychody ludności wzrosły w porównaniu z poprzednim rokiem o ponad 10% (w tempie dwukrotnie szybszym niż rok wcześniej), podczas gdy koszty utrzymania wręcz nieco zmalały. Dzięki temu wzrost płacy realnej wyniósł ok. 5%. „Jest to najwyższy wzrost płac realnych od 1959 roku” – podkreślał prezes GUS Wincenty Kawalec w przemówieniu wstępnym podczas Krajowej Narady Aktywu Statystycznego 17 listopada 1971 r. (dane dotyczyły pierwszych 10 miesięcy tego roku), które otwiera tom 17 serii Biblioteka Wiadomości Statystycznych zatytułowany Aktualne problemy statystyki państwowej (s. 8).

Rosła także produkcja przemysłowa: globalnie o ponad 7%, najwięcej w przemysłach maszynowym, chemicznym, ciężkim i materiałów budowlanych – a to one nadawały tempo rozwojowi całej gospodarki. Sprzedaż detaliczna towarów wzrosła o ponad 8% i znacznie poprawiło się zaspokojenie potrzeb ludności. Gierkowi w pierwszych miesiącach jego rządów sprzyjała nawet pogoda, dzięki której w 1971 r. plony zbóż okazały się zdecydowanie większe niż w poprzednich latach. Skup zbóż brutto był większy o 42% w porównaniu z 1970 r. A był to przecież dopiero początek lat 70. i w KC dopiero opracowywano metody zwiększania efektywności gospodarki, zasady planowania, reorganizację administracji państwowej i gospodarki uspołecznionej.

Zmiany dotyczyły także statystyki, kluczowej dla skutecznego planowania rozwoju i zarządzania gospodarką. Wytyczne KC PZPR na VI Zjazd Partii mówiły wprost o konieczności rozwinięcia i wdrażania metod informatyczno-decyzyjnych, do czego miały przysłużyć się nowe techniki przetwarzania danych. System statystyki publicznej miał stać się lepiej dostosowany do nowych potrzeb przy jednoczesnym zmniejszeniu obciążeń sprawozdawczych przedsiębiorstw i innych organizacji gospodarczych. GUS był wtedy jednym z pionierów informatyzacji w Polsce, a dzięki kolejnym maszynom elektronicznym jego moce przetwarzania danych stale rosły, tym bardziej że systematycznie porządkowano i ujednolicano wewnętrzne klasyfikacje, pojęcia i definicje. Duży nacisk kładziono także na wzrost wykształcenia i kompetencji kadr statystyki publicznej. Ambicje nowych władz miała zaspokajać statystyka, która nie tylko przedstawiałaby przebieg przemian społeczno-gospodarczych i dynamikę rozwoju, lecz także dokonywała analizy i ewaluacji zgromadzonych danych i wskaźników oraz prognozowała przyszłe trendy i odpowiednie wobec nich kierunki działań. Przy czym w celu decentralizacji zarządzania położono nacisk na rozwój statystyki regionalnej. Planowano też stworzenie systemu statystyki społecznej.

To właśnie wprowadzenie elektronicznej techniki obliczeniowej w statystyce miało być kluczem do przyspieszenia opracowań statystycznych i równolegle rozszerzenia tematyki badań. Przykładowo dzięki zastosowaniu maszyn cyfrowych wyniki Narodowego Spisu Powszechnego z 1970 r. miały zostać opublikowane dwa razy szybciej niż wyniki NSP z 1960 r. Przejście na techniki automatycznego przetwarzania danych oznaczało konieczność zmiany modelu sprawozdawczości – obieg sprawozdań miał być zsynchronizowany z projektowanym systemem informatycznym. Zmiany te zostały omówione w referacie podstawowym Rozwój i usprawnienie statystyki w świetle wytycznych KC PZPR na VI Zjazd Partii opracowanym przez specjalny zespół powołany przez prezesa Kawalca i opublikowanym w tomie 17 serii BWS. Po pierwsze należało dalej eliminować różnice metodologiczne, np. między sprawozdawczością rzeczową a finansową, po drugie – zintegrować państwowy system informacji statystycznej z systemami resortowo-branżowymi. Nie było to jednak łatwe zadanie. Pojawiały się bariery związane z etatami, terminami, organizacją resortów, przedsiębiorstw i zjednoczeń, a także kwestiami technicznymi.

Autorzy tego referatu (w publikacji nie podano ich nazwisk) sporo miejsca poświęcili jeszcze jednemu problemowi. Wytyczne KC PZPR wymagały przedsięwzięcia szeregu nowych badań, co w przypadku zagadnień gospodarczych w praktyce oznaczało rozszerzenie zakresu tematycznego sprawozdawczości. Jednocześnie wytyczne kategorycznie nakazywały zmniejszenie obciążenia sprawozdawczością. „Konieczność pogodzenia tych dwóch przeciwstawnych sobie kierunków wymaga wydatnego zwiększenia efektywności prac, mających na celu uproszczenie sprawozdawczości i jej ograniczenie do rozmiarów rzeczywiście niezbędnych” – stwierdzano w referacie (s. 33). Podjęto nawet pierwsze kroki, do których należały: likwidacja przypadków dublowania się informacji podawanych przez różne jednostki, eliminacja nieistotnych danych, ograniczenie częstości sporządzania sprawozdań oraz zmniejszenie szczegółowości oczekiwanych informacji.

Jednak z powodu błędów i fałszowania sprawozdań organy statystyki państwowej traciły czas na weryfikację i poprawianie danych. „Niezbędne czynności związane z ponagleniami, wyjaśnieniami, prostowaniem błędów, uzupełnianiem brakujących danych w drodze telefonicznej itp. – nie pozwalają na rozszerzenie badań oraz na zasadnicze skrócenie cyklu opracowań statystycznych” (s. 35). Najbardziej szkodliwe były sprawozdania fałszowane w celu osiągnięcia korzyści, np. „podawanie nieprawdziwych danych o wykonaniu planów produkcyjnych w celu uzyskania wypłaty premii” (s. 35). Liczne sprawozdania przychodziły z opóźnieniem. „Osobnym rodzajem patologii w statystyce są sprawozdania nielegalne – wprowadzone bez uzgodnienia z GUS” (s. 35), ponieważ dublowały te obowiązujące, a w dodatku często zawierały błędne lub bezwartościowe informacje.

Kontrole z lat 1970 i 1971 nie pozostawiały złudzeń co do jakości i terminowości sprawozdań oraz szybkiej poprawy sytuacji. Resorty, rady narodowe, przedsiębiorstwa i zjednoczenia nie sprawowały właściwego nadzoru, a kary wobec nierzetelnych pracowników były rzadkością, nawet w przypadku rażących błędów; częściej uchybienia i wykroczenia bagatelizowano. GUS postanowił organizować „specjalne akcje kontrolne”; do końca 1970 r. objęły one „łącznie 4700 jednostek sprawozdawczych podległych niemal wszystkim resortom” (s. 37). W wylosowanych jednostkach terenowe organy statystyki przeprowadzały pogłębione badania jakości sprawozdań. Ale „barierę nie do pokonania na szczeblu zjednoczeń i wydziałów rad narodowych” stanowiło nagminne lekceważenie ustawowych obowiązków i ministerialnych zarządzeń (s. 38). Kiedy już znaleziono winnych wykroczeń w zakresie sprawozdawczości, wnioski o ukaranie były notorycznie umarzane, kary grzywny – symboliczne, a sprawy przed kolegiami karno-administracyjnymi – powolne. Organy statystyki pozostawały więc bezradne, niespecjalnie pomogły nawet listy „najgorszych sprawozdawców i najgorszych sprawozdań” (s. 39). A zebranie i weryfikacja sprawozdań stanowiły przecież dopiero pierwszy etap procesu opracowywania danych, podczas którego też natrafiano na błędy w symbolizacji i dziurkowania kart.

I tym razem rozwiązania problemu upatrywano w zastosowaniu maszyn elektronicznych, które miały umożliwić aż 30-krotne skrócenie czasu wykonywania zestawień statystycznych. Niemniej skala błędów, zafałszowań, dublowania informacji i braku nadzoru wydaje się porażająca. Nie trzeba było zatem szczególnie zmyślnych intryg i spisków, żeby plany reform się wywróciły.

Xawery Stańczyk

Publikację Aktualne problemy statystyki państwowej (tom 17 serii monograficznej Biblioteka Wiadomości Statystycznych) można pobrać ze strony https://bws.stat.gov.pl/bws_17_aktualne_problemy_statystyki_panstwowej.

Więcej felietonów o archiwalnych tomach Biblioteki Wiadomości Statystycznych znajduje się pod adresem https://nauka.stat.gov.pl/Archiwum