• Strona główna
• Archiwum felietonów

Regiony pod lupą

Transformacja ustrojowa w Polsce – dokonująca się w sferze politycznej, gospodarczej i społecznej – oznaczała nowe wyzwania dla statystyki regionalnej. Wzrost znaczenia samorządu terytorialnego i powierzenie mu nowych zadań wiązały się bowiem z większym zapotrzebowaniem na dane statystyczne o charakterze regionalnym.

Na początku lat 90. XX w. statystyka regionalna zaczęła się cieszyć dużym zainteresowaniem. Jak stwierdzili Józef Oleński, ówczesny prezes Głównego Urzędu Statystycznego, i Jan Kordos, ówczesny prezes Polskiego Towarzystwa Statystycznego, we Wprowadzeniu do monografii Statystyka regionalna (wydanej w 1995 r. jako tom 45 serii Biblioteka Wiadomości Statystycznych), „zapotrzebowanie na informacje statystyczne w układzie regionalnym zależy od systemu sprawowania władzy. W społeczeństwie demokratycznym jest ono większe, a łączy się z rozwojem samorządu terytorialnego, odpowiedzialnością posłów wobec wyborców, opinią lokalną itd.” (s. 3). Aby podkreślić znaczenie tej dziedziny wiedzy dla użytkowników, zwłaszcza decydentów w sprawach gospodarczych na szczeblu lokalnym i ogólnokrajowym, podjęto próbę określenia na nowo jej zadań. Wśród nowych zobowiązań statystyki regionalnej warto zwrócić szczególną uwagę na opracowywanie danych dotyczących potencjału gospodarczego regionu i warunków życia jego mieszkańców. Tego typu informacje mają wymiar praktyczny, ponieważ ułatwiają ocenianie podjętych działań gospodarczych, a także wdrażanie nowych w celu łagodzenia dysproporcji w rozwoju wewnątrzregionalnym (np. na poziomie gmin). Co ważne, procesy związane z transformacją w różnych regionach wywoływały różne – zależne od charakteru danego obszaru – skutki. Statystyka regionalna stanęła zatem przed zadaniem pokazywania zjawisk społeczno-gospodarczych w przekrojach przestrzennych, czyli na szczeblu regionalnym i lokalnym, oraz z uwzględnieniem potrzeb odbiorców danych z tego zakresu. Antoni Fajferek w referacie Proces transformacji ustrojowej a potrzeby statystyki regionalnej, opublikowanym w omawianej monografii, zauważył, że znaczenie polityki (w tym także statystyki) regionalnej kraju określane jest przez dwa rodzaje czynników: wewnętrzne i zewnętrzne. Do wewnętrznych zalicza się obowiązujące w Polsce zasady gospodarki rynkowej, wspomniany wcześniej rozwój samorządu terytorialnego, a także osobiste prawo własności. Czynniki zewnętrzne (określane też przez autora mianem europejskich) wiążą się z nową sytuacją geopolityczną powstałą m.in. w wyniku przemian ustrojowych w krajach sąsiedzkich. Warto zadać sobie pytanie, dlaczego zajmowanie się statystyką regionalną stało się w okresie transformacji systemowej bardziej skomplikowane. Fajferek konstatował:

[…] mamy do czynienia z jakościowo nowymi kategoriami ekonomiczno-finansowymi (różnorodność form własności, kapitał zagraniczny itp.), które muszą być uwzględniane przy modyfikowaniu systemów statystycznych. Ponadto, powstaje trudność typu organizacyjnego, co jest związane z wielką mnogością podmiotów gospodarczych, jak również z brakiem doświadczeń w zakresie pozyskiwania informacji od podmiotów gospodarki nieuspołecznionej. Jeśli chodzi o władze państwowe i samorządowe, to w pierwszym rzędzie należy odnotować wyraźny trend decentralizacyjny, wyrażający się w przekazywaniu uprawnień władzy państwowej na rzecz samorządów terytorialnych. Może to w konsekwencji oznaczać potrzebę przygotowywania bardziej pierwiastkowych danych dla potrzeb decydentów stosunkowo niskiego szczebla (s. 12).

Zdaniem autora, rozważając wpływ gospodarki rynkowej i prawa do własności prywatnej na kształt statystyki regionalnej, należy również wziąć pod uwagę, że odzwierciedlenia w danych statystycznych (w tym na poziomie regionu) wymagają takie zjawiska, jak rozdrobnienie podmiotów gospodarczych, różnorodność form własności i zwiększenie mobilności towarów, usług i osób. Dzięki dostępowi do tego typu danych łatwiejsze jest podejmowanie racjonalnych decyzji gospodarczych na wszystkich szczeblach władzy. Poza tym tempo niektórych zmian gospodarczych i społecznych obliguje do przeprowadzania badań statystycznych z dużą częstotliwością – jest to bardzo ważne choćby w przypadku analizy stopy bezrobocia i stopnia prywatyzacji.

Istotny wpływ na proces zmian w organizacji statystyki regionalnej miały również przygotowywane od początku lat 90. zmiany w podziale administracyjnym kraju. Projekt reformy administracyjnej, zakładający powołanie powiatów i przebudowę systemu województw, wiązał się z koniecznością modyfikacji systemu gromadzenia danych statystycznych. Było to zadanie niełatwe i wymagające czasu. Postulowano stworzenie bazy danych zawierającej informacje statystyczne dla poszczególnych jednostek terytorialnych (w drugiej połowie lat 90. GUS uruchomił w tym celu Bank Danych Lokalnych). Ostatecznie nowy podział administracyjny wprowadzono w Polsce 1 stycznia 1999 r. Obowiązujący od 1975 r. dwustopniowy podział administracyjny zastąpiono trójstopniowym, składającym się z gmin, powiatów i województw. Liczbę tych ostatnich zmniejszono z 49 do 16. Na przestrzeni lat podział ten ulegał niewielkim modyfikacjom, ale obowiązuje do dziś.

Jak podkreślali autorzy monografii, potrzeba doskonalenia statystyki regionalnej wynikała także ze zmian zachodzących w innych europejskich krajach. Ich zdaniem szczególną uwagę należało zwrócić na statystykę regionów strefy przygranicznej, tak aby pomóc włodarzom tych terenów w podejmowaniu decyzji mających na celu zarówno rozwój gospodarczy, jak i ochronę środowiska naturalnego (gdyż są to obszary cenne przyrodniczo). Niebagatelne znaczenie miały też informacje statystyczne związane z tranzytowym położeniem Polski na linii zachód – wschód i północ – południe. Skuteczna polityka w tym zakresie miała szansę przełożyć się na ogromne inwestycje w komunikację (autostrady, linie kolejowe, gazociągi, porty lotnicze, porty morskie). W statystyce tranzytu należało skupić się na badaniu przepływów granicznych (towarów, usług i osób – z wydzieleniem ruchu turystycznego), a także na analizie przepustowości. Takie działania wymagały współpracy ze służbami celnymi i wojskowymi, a także uzgodnień z sąsiednimi krajami. Ich przeprowadzenie w warunkach raczkującej demokracji wymagało czasu i zaangażowania wszystkich zainteresowanych stron.

Omawiając zadania statystyki regionalnej w czasach transformacji ustrojowej, nie sposób pominąć bezrobocia – zjawiska o wymiarze ekonomicznym, społecznym i politycznym. Walka z bezrobociem to jeden z najważniejszych celów władz w ówczesnych latach, dlatego jego rozmiary, strukturę i natężenie należało monitorować na bieżąco. Decydenci – ale i całe społeczeństwo – chcieli poznać odpowiedzi na pytania o to, jakie są aktualnie rozmiary bezrobocia, jak zmieniało się ono w czasie, w jakich regionach kraju jest największe, a także kogo najczęściej dotyka. Szczegółowe dane na temat bezrobocia na poziomie lokalnym są istotne dla władz samorządowych, które mają możliwości niwelowania negatywnych skutków tego zjawiska. W ich kompetencjach leży np. tworzenie nowych miejsc pracy, organizowanie robót interwencyjnych i publicznych, a także zarządzanie szkolnictwem z uwzględnieniem prognoz wskazujących, na jakie zawody będzie w przyszłości zapotrzebowanie na lokalnym rynku pracy.

Patrząc z perspektywy 35 lat, które minęły od momentu dołączenia Polski do grona państw demokratycznych, widzimy, jak bardzo statystyka regionalna rozwinęła pod względem organizacyjnym i metodologicznym, a także w zakresie udostępniania danych. Przyczyniły się do tego procesy integracji europejskiej, globalizacja, a także postęp technologiczny. Badania regionalne stanowią obecnie jeden z priorytetów statystyki publicznej, która stara się odpowiadać na rosnące potrzeby informacyjne użytkowników danych statystycznych.

Anna Adamiec

Publikację Statystyka regionalna (tom 45 serii monograficznej Biblioteka Wiadomości Statystycznych) można pobrać ze strony https://bws.stat.gov.pl/bws_45_Statystyka_regionalna.

Więcej felietonów o archiwalnych tomach Biblioteki Wiadomości Statystycznych znajduje się pod adresem https://nauka.stat.gov.pl/Archiwum