• Strona główna
• Archiwum Biblioteki Wiadomości Statystycznych

Od podymnego do rankingów

Statystyka publiczna znacznie częściej i silniej była związana z administracją państwową niż z samorządem terytorialnym – i nie tylko dlatego, że samo istnienie samorządu nie zawsze było zapewnione. Przyczyniały się do tego także brak doświadczenia i obawy samorządowców przed wpływem dysponującego statystykami państwa.

W wystąpieniu otwierającym tom 65 serii Biblioteka Wiadomości Statystycznych zatytułowany Statystyka publiczna w służbie samorządu terytorialnego p.o. prezes GUS Janusz Witkowski przedstawiał kolejne kroki podejmowane przez jednostki statystyki publicznej w celu wsparcia samorządów terytorialnych w zarządzaniu, tworzeniu strategii i programów rozwojowych. Znalazło się wśród nich powołanie Departamentu Badań Regionalnych i Środowiska w GUS oraz jego najnowsze osiągnięcie: Statystyczne Vademecum Samorządowca, inicjatywa, której kontynuacja miała znaleźć swoje miejsce na Portalu Informacyjnym GUS (s. 10). Vademecum z 2010 r. jest dostępne w zbiorach Centralnej Biblioteki Statystycznej, w postaci dwóch płyt CD, na których zapisano w formacie PDF informacje charakteryzujące poszczególne województwa. W ciągu 11 lat, które minęły od pionierskiej publikacji, dokonał się niemały postęp; najnowsza wersja Statystycznego Vademecum Samorządowca (SVS), udostępniona na stronie svs.stat.gov.pl, ma charakter interaktywny i w wygodny sposób pozwala znaleźć szczegółowe dane i wskaźniki dla wybranej jednostki samorządowej: województwa, powiatu bądź gminy. Dzięki temu SVS jest atrakcyjne nie tylko dla samorządowców.

Pierwsze vademecum zostało pomyślane jako rodzaj „wyprawki statystycznej” dla nowych radnych wybranych w 2011 r., jak ujął to Józef Oleński w tekście Statystyka publiczna podstawą samorządności w społeczeństwie obywatelskim opublikowanym w omawianym tomie (s. 33). Ale stworzenie SVS nie było oczywiście pierwszym ruchem wykonanym przez statystykę publiczną w stronę samorządów terytorialnych. Już w 1993 r., trzy lata po reformie oddającej gminom i województwom znaczną niezależność co do prowadzonej polityki i źródeł jej finansowania, ustanowiono Bank Danych Lokalnych. W 2007 r. w poszczególnych urzędach statystycznych powołano ośrodki badań regionalnych, czego następstwem były badania miast, regionów i obszarów metropolitalnych, sprofilowane tematycznie pod potrzeby samorządów.

W szerszej perspektywie historycznej związki statystyki publicznej z samorządem terytorialnym stanowiły jednak pewną nowość. Statystyka była organizowana raczej przez administrację państwową i służyła jej celom. Jest paradoksem historii, że jeden z pierwszych twórców instytucji statystycznych w Polsce – wtedy, u schyłku XVIII w., jeszcze szlacheckiej – Fryderyk Moszyński, którego wystąpienie na Sejmie Czteroletnim z 9 marca 1789 r. zostało upamiętnione ustanowieniem Dnia Polskiej Statystyki, okazał się targowiczaninem oskarżonym o zdradę na rzecz Rosji. A to właśnie Moszyński zaproponował przeprowadzenie pierwszego w Polsce spisu ludności, co następnie przegłosował sejm. Spis uznano za konieczny do ustalenia tzw. podatku podymnego – liczonego, zgodnie z nazwą, według dymów (kominów), czyli domów. Wyniki spisu nie zostały jednak spożytkowane przez polskie władze przed ostatecznym rozbiorem Polski (Moszyńskiemu udało się więc włożyć kij w szprychy roweru, na którym sam jechał), ale jak zauważał Jerzy Korczak w referacie O związkach administracji publicznej ze statystyką publiczną na przykładzie samorządu terytorialnego zamieszczonym w tej samej publikacji, był to „pierwszy przejaw statystycznych działań administracji Rzeczypospolitej, a nie miejscowego feudała” (s. 40).

W XIX w. biura, komisje i urzędy statystyczne były organizowane – w zależności od zaboru – przez administrację państwową Rosji, Prus i Austrii, a później Austro-Węgier. Z czasem jednostki statystyczne zaczęły przechodzić spod zwierzchnictwa władz centralnych do terenowych, jednak dotyczyło to dużych miast: Warszawy, Poznania, Lwowa i Krakowa.

Stosunki między statystyką publiczną a samorządem terytorialnym rozwinęły się w II Rzeczpospolitej; m.in. w latach 1921, 1923 i 1929 GUS organizował zjazdy statystyków miejskich. Po II wojnie światowej Ustawa z dnia 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej w miejsce samorządów terytorialnych wprowadziła rady narodowe, zarazem jednak pozostawiono urzędom i instytucjom państwowym możliwość podejmowania własnych badań statystycznych we współpracy z GUS jako organem centralnym w obszarze statystyki. W 1962 r. wprowadzono strukturę terenową statystyki publicznej: wojewódzkie urzędy statystyczne, miejskie urzędy statystyczne w miastach wydzielonych oraz powiatowe, miejskie i dzielnicowe urzędy statystyczne. Jednolitość władzy państwowej oraz te same poziomy organizacyjne statystyki i administracji ułatwiały współpracę między radami narodowymi a urzędami statystycznymi. Zmieniła to najpierw reforma samorządowa, a następnie Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej, „gdzie zamiast dawnej omnipotencji państwa jest zdecentralizowana sfera działalności publicznej” (s. 48). Statystyka miała odtąd służyć także społeczeństwu, a nie tylko organom państwa. Z kolei reforma administracyjna z 1998 r. miała przyczynić się do decentralizacji zarządzania państwem.

Korczak stwierdzał, że samorządy nie od razu – częściowo z powodu braku wiedzy i doświadczenia, częściowo wskutek obaw przed ingerencją państwową w działania samorządów – zaczęły wykorzystywać badania statystyczne i ich wyniki. „Toteż i wobec obowiązków statystycznych przyjmowano postawę niekiedy oponencką, jeśli nie dystansującą” (s. 51). Co ciekawe, zdaniem tego autora to rankingi miast, które „stały się swoistym narzędziem nakręcającym konkurencję między samorządami lokalnymi”, przyczyniły się do oswojenia samorządowców z badaniami statystycznymi, jak się wkrótce okazało, nieodzownymi do wykonywania zadań publicznych (s. 52). Zmuszone do rywalizacji o inwestorów i korzystny wizerunek, samorządy przełamały początkową niechęć i sięgnęły po informacje statystyczne. Jednym z czynników przyspieszających zacieśnienie relacji pomiędzy statystyką publiczną a samorządem terytorialnym okazała się sfera promocji i prezentacji na tle innych.

Xawery Stańczyk

Publikację Statystyka publiczna w służbie samorządu terytorialnego (tom 65 serii monograficznej Biblioteka Wiadomości Statystycznych) można pobrać ze strony https://bws.stat.gov.pl/bws_65_Statystyka_publiczna_w_sluzbie_samorzadu_terytorialnego.

Więcej felietonów o archiwalnych tomach Biblioteki Wiadomości Statystycznych znajduje się pod adresem https://nauka.stat.gov.pl/Archiwum